Thiên nhiên hoang dã luôn chứa đựng những điều kì bí, mỗi loài đều có những đặc điểm riêng biệt giúp chúng duy trì và phát triển trong môi trường tự nhiên. Và cu li, loài thú ăn đêm hết sức đặc biệt, được tự nhiên ban tặng cho  đôi mắt tinh tường nhìn thấu đêm tối mù mịt của rừng sâu. Phong Nha – Kẻ Bàng được xem là nơi có số loài và mật độ thú linh trưởng cao nhất – 10 loài trong tổng số 24 loài thuộc bộ linh trưởng có mặt ở Việt Nam, trong đó có loài Cu-li lớn và Cu-li nhỏ

Cu-li trong rừng nguyên sinh Phong Nha-Kẻ Bàng. Nguồn: PNKB

Cu-li có kích thước nhỏ, chỉ bằng con mèo. Cu li nhỏ (Nycticebus pygmaeus) chỉ nặng dưới 0,65kg. Cu li lớn (Nycticebus coucang)  nhỉnh hơn tí chút, khoảng gần 1kg. Không giống như các loài linh trưởng khác, cu li thường sống trong các kiểu rừng núi đá hoặc đất, kể cả rừng hỗn giao – gỗ, tre nứa. Chúng sống đơn độc, lặng lẽ, hoặc thành nhóm 3 – 4 con.

Với cu-li di chuyển từ cây này qua cây khác để tìm thức ăn trong rừng rậm giữa lúc trời tối đen xem chừng dễ dàng vì chúng có đôi mắt to, có độ mở lớn, giúp nhìn rất tốt trong điều kiện ánh sáng yếu về đêm. Thức ăn của chúng chủ yếu là côn trùng và quả cây mềm, nhựa cây. Ban ngày, chúng cuộn mình ngủ trên các hốc cây. Khi màn đêm buông xuống, chúng nhẹ nhàng bò ra, di chuyển nhanh nhẹn, nhẹ nhàng từ cành này sang càng khác tìm kiếm côn trùng và trứng trong các tổ chim. Cu li hoạt động chủ yếu trong bóng tối nên chúng được mệnh danh là “sinh vật của bóng đêm”.

Dân gian gọi  là con “cù lần”, hay con “mắc cỡ” vì bản tính  bản tính chúng cực kỳ nhút nhát. Dưới góc nhìn khoa học, loài cu li có đôi mắt to, độ mở lớn, rất có ích trong đêm tối.  Vào ban ngày là độ mở lớn của mắt làm cho ánh sáng lọt quá nhiều và nếu cường độ ánh sáng quá mạnh sẽ làm mắt chúng trở nên mù loà với ánh sáng trắng. Nhằm bảo vệ đôi mắt, loài cu li thường giấu mắt vào phần trong cơ thể, bằng cách cuộn tròn và tìm những nơi tối, có ít ánh sáng để ngủ ngày sau một đêm săn mồi, tìm kiếm thức ăn, tìm kiếm bạn tình trong mùa giao phối mệt nhoài.

Cu li là loài thú quý và cổ trong bộ linh trưởng Primates. Chúng có vị trí đặc biệt trong nghiên cứu tiến hoá và thích nghi với đời sống trên cây. Cu-li được ghi nhận vào cuối thể kỷ 18 nhưng tập tính của chúng vẫn còn nhiều bí ẩn đối với các nhà khoa học do vậy cần bảo tồn sự đa dạng sinh học cho thế giới tự nhiên./.

PNKB