Ngày 27/8/2019 Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch vừa có Quyết định số 2968/QĐ-BVHTTDL về việc công bố Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Theo đó, Lễ hội đập trống của người Ma-Coong, xã Thượng Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Lễ hội đập trống là nét văn hóa đặc sắc của bà con đồng bào dân tộc Ma-Coong thuộc dân tộc Bru-Vân Kiều sống tại xã Thượng Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình là khu vực vùng đệm Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng. Đây là địa bàn vùng cao, không gian sống tương đối biệt lập, khí hậu khắc nghiệt, cuộc sống của bà con chủ yếu dựa vào rừng, làm nương rẫy, chăn nuôi gia súc, gia cầm thả hoang. Hàng năm, khi dịp tết Nguyên đán vừa kết thúc cũng là lúc đồng bào người dân tộc Ma Coong lại náo nức tổ chức “Lễ hội đập trống” để mừng mùa trăng mới. Lễ hội được tổ chức vào đúng ngày 16 tháng Giêng (Âm lịch), đây là lễ hội truyền thống vô cùng độc đáo và được xem như là lễ hội quan trọng nhất của dân tộc ít người này, được tổ chức mỗi năm một lần để tưởng nhớ công lao vị già bản tiên tổ người Ma Coong và cầu cho bốn mùa mưa thuận gió hòa, nương rẫy tươi tốt, dân chúng được ấm no, hạnh phúc.

Lễ hội đập trống được bắt nguồn từ truyền thuyết:

Ngày xưa, vùng đất Ma Coong đang ở yên lành thì xuất hiện một con khỉ ác màu vàng, hằng đêm thường vào rẫy của bà con dân bản ăn lúa, ngô, khoai, sắn. Từ khi có khỉ ác xuất hiện, bà con dân bản liên tục bị mất mùa, đau ốm, đời sống của họ đói khổ triền miên, Già bản và dân làng liền quyết tâm tìm cách đánh đuổi con khỉ ác đi. Một hôm trăng sáng, khỉ ác lại xuất hiện phá hoại nương rẫy, bà con dân bản liền đánh trống, khua chiêng đánh đuổi khỉ. Tiếng trống, tiếng chiêng cùng với sự giúp đỡ của Giàng, khỉ ác đã phải rời khỏi mảnh đất này và từ đó người dân Ma Coong làm ăn được mùa, con cháu không còn đau ốm, bệnh tật. Từ đó đến nay, để tưởng nhớ đến vị Già bản tiên tổ và cầu cho bốn mùa mưa thuận gió hòa, làm ăn thuận lợi, con cháu không đau ốm bệnh tật. Hàng năm, cứ đến ngày 16 tháng Giêng (âm lịch), dân làng lại tổ chức cúng tế linh đình dâng lên thần linh và tổ tiên những của ngon, vật lạ có từ vùng đất họ ở. Hoạt động ấy dần dần thành một lễ hội lớn của dân tộc người Ma Coong và Lễ hội đập trống của người dân tộc Ma Coong có từ khi đó.

Theo phong tục của người Ma Coong, để chuẩn bị cho lễ hội, người dân trong làng bản ai có gì đóng góp nấy, nhưng mâm cỗ cúng Giàng phải có đủ các lễ vật như Gạo nếp, bắp chuối rừng, đọt cây mây, đọt cây đoác, 01 con gà trống, cá phải được đánh bắt từ khúc suối cấm Aky và rượu cần (rượu hiêng) được nấu từ men lá. Công việc mất nhiều thời gian nhất đó là chuẩn bị chiếc trống lễ hội, mỗi năm da bịt mặt trống được thay một lần, người ta chọn những tấm da trâu đẹp, phơi khô rồi đem cất ở gác bếp, ngày tổ chức lễ hội mới đem ra bịt, tang trống được làm từ cây Chi cúp (một loại cây thuốc rỗng, sống hàng mấy chục năm trong rừng sâu) có thể dùng hết năm này sang năm khác, thân trống được chằng bằng sợi dây mây rừng xâu chéo với nhau, rồi lấy những nêm tre nêm chặt lại kéo cho mặt trống có hình như quả cầu gai được lưu giữ nhiều năm, khi hư hỏng mới thay thế cái khác, dùi trống được làm bằng các thân cây mây.

Lễ thức của Lễ hội đập trống diễn ra theo những quy định của dân bản rất nghiêm ngặt và chặt chẽ. Bộ phận cúng lễ là Già bản người đứng đầu trong dòng họ và được coi là chủ đất ở đây, theo nghi thức, Lễ hội đập trống được tiến hành theo 2 phần, gồm: phần Lễ và phần Hội.

* Phần Lễ:

Ngay từ sáng sớm, khi Gà rừng chưa cất tiếng gáy, người Ma Coong cả già lẫn trẻ diện những bộ áo quần đẹp nhất ở khắp các bản gần xa, thậm chí đồng bào Ma Coong ở tận nước bạn Lào cũng kéo nhau về bản Cà Roòng để tham gia lễ hội đập trống. Bà con của 18 bản làng men theo những con suối mang theo lễ vật về đây dâng lễ, ai cũng vui tươi, háo hức chuẩn bị cho lễ hội, giữa khoảng đất rộng nhất trước ngôi nhà truyền thống của bản cũng chính làm nơi hành lễ, mâm lễ với đầy đủ hương sắc của núi rừng gồm rượu hiêng, thịt gà, cá, xôi, ngọn cây mây, khúc thân cây đoác và một ít gạo nếp được bày ra sẵn sàng để cúng thần linh và chiếc trống được treo trang trọng nhất trong gian nhà. Bộ phận chủ lễ thường có năm người, là những người đứng đầu năm dòng họ trong vùng, được coi là những dòng họ có công khai phá ra vùng đất mà người Ma Coong đang sống hiện nay, họ được quyền cha truyền con nối để làm chủ lễ hằng năm, thành viên ban chủ lễ trong bộ lễ phục truyền thống, áo màu đen cài khuy bạc, váy màu đen gấu viền đỏ, vòng bạc… (bộ lễ phục này chỉ được mặc trong dịp lễ hội đập trống và được truyền lại từ thế hệ này sang thế hệ khác), với tâm niệm thành kính, khẩn cầu thần linh phù hộ, che chở cho con cháu của tộc người Ma Coong.

Đêm đến, khi các công việc đã được chuẩn bị xong, mọi người dân bản cùng chờ trăng lên để cúng lễ, khi trăng vừa nhú lên trên rặng núi sau lưng bản, các mâm cúng và rượu được mang ra sắp đặt sẵn. Sau khi đầy đủ bà con trong dân bản, trăng lên đỉnh đầu là lúc vào giờ khai lễ. Mở đầu buổi lễ, già làng thắp sáng những cây nến làm bằng sáp ong bước vào lễ tế cúng trời đất, cúng Giàng, cúng tổ tiên và khấn cầu cho trời đất mưa thuận gió hòa, Giàng và tổ tiên phù hộ cho dân bản sống yên lành, đoàn kết, làm ăn no đủ, mùa màng bội thu và tất cả mọi người khỏe mạnh, không đau ốm, bệnh tật, các thành viên khác của ban chủ lễ lần lượt thay nhau vào cầu khấn. Xong phần hành lễ, lúa gạo được ném ra tứ phía để cầu mong một năm lúa thóc đầy bồ, đầy nương, sau khi cúng khấn, già làng phát lệnh Lễ hội đập trống chính thức được bắt đầu.

* Phần Hội:

Phần Lễ kết thúc, là lúc tiếng trống hội vang lên, từng nhịp trống dồn dập vang xa, vọng vào vách núi, phá tan sự tĩnh lặng của núi rừng Trường Sơn. Mọi người bắt đầu xúm lại với nhau bên những ché rượu cần, rượu hiêng cùng mời khách thưởng thức món rượu đặc sản của bản làng. Tiếng trống và men rượu cần như tiếp thêm sức mạnh cho những người tham gia lễ hội, những thanh niên khỏe mạnh giành nhau dùi và cùng trổ tài đánh trống nhanh theo tiếng nhạc, tiếng chiêng dưới ánh trăng, vừa đánh trống, thanh niên làng bản vừa la vang “Roa lữ Giàng ơi!”.

Lễ hội kéo dài cho đến khi chiếc trống hội được đập vỡ và người Ma Coong quan niệm rằng trống phải được đánh vỡ trước khi trời sáng, vì năm nào khi trời sáng mà mặt trống chưa vỡ thì chứng tỏ Giàng không thương, khó lòng yên ổn, năm đó sẽ mất mùa đói kém, ngược lại tiếng trống đánh vang to, chắc nịch và vỡ sớm thì năm đó dân bản sẽ gặp nhiều điều may mắn, mùa màng bội thu. Khi mặt trống bị đánh vỡ cũng là lúc các cặp đôi yêu nhau mà không đến được với nhau hoặc thanh niên trai gái lâu nay đã thầm để ý nhau được phép dắt nhau ra suối, vào rừng chuyện trò, tâm sự, thổ lộ những điều nhớ nhung thầm kính, không chỉ có người Ma Coong ở Thượng Trạch, mà cả người nước bạn Lào ở các bản lân cận biên giới Việt – Lào cũng dắt tay nhau lẩn vào rừng tình tự. Một đêm không có sự ghen tuông, không có sự giận hờn, chỉ có tình yêu thương nồng nàn của đôi lứa… khi đống lửa dần tàn, mặt trời dần nhô lên bên kia ngọn núi, cũng là lúc “Lễ hội đập trống” của người Ma Coong kết thúc, mọi người mới bịn rịn rời nhau trở về nhà trước khi gà gáy sáng để quay trở lại với cuộc sống thường nhật của mình với niềm hy vọng của sự may mắn mà lễ hội thiêng liêng mang lại cho họ và hẹn gặp lại vào lễ hội năm sau. Sau đêm hội, chủ lễ làm lễ xin Giàng được hạ trống xuống và đem tang trống, nồi đồng cất nơi trang trọng tại gia đình ông chủ đất, cũng là chủ lễ để chờ đến mùa hội năm sau.

Trải qua nhiều biến đổi, lễ hội đập trống của người Ma Coong vẫn còn nguyên đó những giá trị văn hóa không thể phai mờ, giàu tính bản địa, đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc, dù trong điều kiện núi rừng hoang sơ cách trở, lại trải qua sự ác liệt của nhiều cuộc chiến tranh nhưng cho đến nay người Ma Coong vẫn bảo tồn, lưu giữ được giá trị di sản văn hóa phi vật thể vô cùng quý báu này của dân tộc mình. Lễ hội đã tạo nên sự hòa quyện với nhau giữa trời và đất, giữa con người với thiên nhiên, toát lên vẽ đẹp độc đáo riêng biệt của bà con đồng bào dân tộc Ma Coong ở phía Tây tỉnh Quảng Bình. Hàng năm, lễ hội đều diễn ra như thế với một không khí tươi vui náo nức, đồng bào dân tộc người Ma Coong đều quần tụ về đón chào một mùa xuân mới đầy an lành, hạnh phúc, thu hút được sự góp mặt của đông đảo đồng bào các dân tộc trong khu vực và du khách thập phương trong và ngoài nước về tham gia./.

Mai Thùy